Ювлача бомбаша деча таташа сомаваьккхар со. Из дар сецца.
Аз кхетадир хулаш дар фуд, - аьнна дувца волавелар Беслан. - Иштта д1аболабелар сона Сийлахь-боккха Даймехка т1ом. Сона цох хетацар дагадоацаш ц1аьхха хинна х1ама. Из хургба аьнна хеташ хиннадаь.
Командира приказаг1а тхо т1ехьашка даьлар. Польшецарча доазон т1а Ливни яхача моттиге латтачара. Х1аьта доазув лорадеш латтача вурийттлаг1ча полкаца вар со, командир Юдини штаба начальник Чемильгаи а волаш.
Цу дийнахьа колхоза кхай т1а хьажк1ашта т1еххьара оасар деш ший лоалахошца цхьана йоаллача Чахкиев Беслана нанна Х1ажирийна хацар цу 1уйрийна ший во1а фу т1аэттад.
Сатийна, безаме къамаьл деш, цу малх хьежача хозача дийнахьа болх беш яр из а цунцара кхалнах а.
Бакъда, Х1ажар сел сатийна яри-хьог1, х1ана аьлча эскаре волча во1агара к1ира хьалхаг1а денача письмо т1а "сатийна яц укхаза" аьнна яздаьчо г1айг1а яйтар цунга.
Делкъийга, х1анз-х1анз сало1аргда вай цу кхалнаха яхача ханна вена хьакхаьчар бригадир.
Х1амах дика сакхеташ йолча Х1ажара дегабуам бир бригадира цхьа халахетар хинна хиларах, цунна б1ара ма хьежжанге а. Массаза безаме, елакъежа хинна цун юхь х1анз г1айг1ане яр. Цун дош ала кхелехь,
- Хьона цхьа халахетар хилча санна ма хетий сона, - аьлар Х1ажара.
- Хиннад сона а вайна массанена а, - йистхилар из. - Германе т1ом болабаьб вайца, - аьлар цо цхьа г1айг1айне.
Цу дешаша бос бахийтар Х1ажара. Из 1еткъар цунца болча мехкарашта Чахкиев-г1ар Сахратаи Совдатаи, Торкоева Маржанаи.
Цар вежарий а бар, Беслан санна, эскаре г1улакх деш.
- Тхоай аьттув болча моастаг1чоа юхадухьал т1ом а беш т1ехьашка дувлар тхо, - д1ахо дувца доладир Беслана. - Халахетар мохк д1алувцаш немецки оккупанташ хьачубоаг1аш, сина ч1оаг1а 1аткъар. Гаьнна т1ехьашка довла дийзар.
- Дагадоаг1а сона, Воронежски областе Уткино яхача юрта йисте хьунаг1а го бир тхона фашисташа. Селлара к1оарга хьачу ма баьхкабарий уж. Кхераме хьал эттар. Тха полкацара нах цу хана эскара кхыча доакъошца д1а-юха бийкъа бар. Со 175-ча стрелкови дивизе 373-ча полкаца нийсвелар. Тха дивизиона командира майора Степанчука кхайкадир вай го баь да, цхьан тайпара из бохабаь к1алхара ца даьлча даргдац. Цудухьа аьттув баргбола оаг1ув лаха беза вай. Разведка яхийта еза. Мала г1оргва-хьог1? Со раьза хилар. Соца бахка раьза хилар сержанташ Лозгочев Семени Бумагин Федори.
Мишта ховргдар аьттув баргбола оаг1ув лаха? - гонахьа немций ма барий.
Го мичахьара бохабе аттаг1а ба ха ма дезарий. Цу гонга хьожаш лела а йиш мича ер. Массехк дийнахьа лечкъаш, немций зувш хилар тхо. Юххера а аьттув баьлар немций эскарцара саг лаца. Из хилар тха ираза немций т1ема разведчик.
Цо дувцачог1а, аьттув баргболча моттиге го бохабе йоккха топ етта волавелар со. Тхона а дов доладир немций эскаро.
Немцашка доадайта дезаш е царна д1акарадаха дезаш ма дарий тхона т1аэттар. Цудухьа бора оаха х1аьта т1ом. К1езига бисар б1ухой тха дивизецара, фашисташ а хургбар-кх боабаь. Го бохабир оаха, дийна бисарашта гона юкъера арабовла никъ баьккхар. Йоккха топ а ийца дохалургдолаш дацар тхо, цудухьа етта пайдана хургйоацаш цун загал, кхыйола оатхалаш аз хьаяьха д1акхайсар. Из х1ама караг1далараг1а тха командоване Степанчуки сои Советски Союза Турпал яха ц1и яла оттавир. Из ц1и елар Степанчука, сона - "Красная Звезда" яха орден.
Европера мехкаш д1а а лийца хьадоаг1ача немецки фашистий эскара го бохабар к1езига х1ама дацар х1аьта. Из боккха т1ом болабенна бутт боалаш - 22 июле Москвана бомбаш етташ хилар 250 немецки самолет. Москвана т1ата1аш бар фашисташ. Москвана гонахьарча городашкеи юрташкеи беш т1ом бар. Масала, боккха т1ом хилар Еленя яхача городе. Цига вай эскаро эшабир немецки оккупанташ. Дохадир немецки эскар цхьаннега а эшалургдац яхаш дийцар. Из дохадеча а вай эскаро Москвана гонахьа котало йоаккхача а дакъа лацар санна лоарх1аме х1ама дар Воронежски областе вай эскаро фашисташа баь го бохабар.
Москвереи цунна гонахьареи д1адоладелар Советски мохк д1алоацаш хьачубоаг1а немецки оккупанташ совцабари уж т1ехьашка бахари. Цу Коталоно т1ом бира дог айдир вай б1ухой.
Цул т1ехьаг1а Беслан нийслу Елец яхача городе немецко-фашистски эскара духьал т1ом беча. 1941-ча шера 5-ча декабре вай эскаро мукъайоаккх немецки оккупанташа д1алаьца хинна город Калинин. Йохаю Москва д1алаца оттаяь хинна "Тайфун" яха план.
Москвеи цунна гонахьеи немецко-фашистски эскара духьал этта вай эскара каяларо хьахьекхар моастаг1а эшаве йиш хилар. Немецки оккупанташ гаьнна т1ехьашка боах. Бакъда, селлара шоаш эшабешше а, цар дог диллац котбовла йиш хургхиларах. Т1ехьашка дувлаш немецко-фашистски эскаро ч1оаг1ало лоац Курско-Орловски дуга оалача. Цунна духьал эттача вай эскарца хул Чахкиев Беслан а.
- Дуккха б1аьш йола самолеташ, танкаш, йоккхий топаш в1аши духьал оттаяь беш т1ом бар из.
Ювлача бомбашеи йоккхийча топашеи эгадора лаьтта, деча таташа къордерзадаьдар лергаш, бувлача к1урои, херцадеча лаьттои б1аьддерзадора малх хьежа сийрда ди. Ша тохаш санна 1от1алегар тхона массе а тайпара пхорч, яхаш дувц Беслана. - Цига саг дийна вусаргва ала хала дар. Лаьттеи сиглеи йоагаш санна хетар.
Фашисташта духьал айса еттача йоккхача топах фу хул хацар сона, е из б1аргаго йиш йолаш а дацар. Цига дийна вусарг ма вий аьнна дагадацар. Сай нахага хабар дохийтаргдола саг кхетарга дог доахар аз. Сох из кхийтта а кхийтар. Из вар Халухаев Соандрой Султан. Аз доаккхал дора цох, нагахьа санна вуй а, сайна вовзаш вола саг ма кхийттавий сох, яхаш. Д1аьхдаланзар са г1адвахар: дег1ала а ваха фашисташца леташ вийра Султан.
Дег1а са доацаш санна, майра з1амсаг вар из. Дала къахетам болба цох.
Дала къахетам баь дийна висар со цу т1ем т1а.
Немецки г1аьрхой т1ехьашка боах, эшабу Сийлахь-боккхача Даймехка т1ема эггара къизача, в1ашдухьал эскараша баьча т1емех йолча цу моттиге.
Бакъда, шоаш ийша бале а т1ом бу г1аьрхоша, т1ехьашка боаххаше, духьалъувтт.
Курско-Орловски дугера ваьлча Чахкиев Беслан хул Чернигов, Виннеца яхача городашка, Сош, Десна яхача хий т1а т1ом беча. Из дар 1944-ча шера. Цунна моттар иштта вай эскар кот а дувлаш, т1ом чакхбаргба, маьрша ше ваьча, хьалкхийнача Мочкъий-Юрта ц1авоаг1аргва, шийца цхьана бера хана денз хьалкхийна шоай улицаг1ара кхоачара кагий нах Чахкиевг1ар Исраил, 1аьла, иштта Торшхоев Хизар, кхыбараш б1аргагургхиларга догдоахар. Цунна хацар ший да, нана, воша, йиша, веший дезал Сталина халкъа моастаг1ий ба аьнна бахачара бохабаь бахийта Казахстана шийлача ара 1окхайсабий. Цунна хацар шелалеи моцалеи 1азап озаш ший даи вошеи цига веннавий, кхай т1ара к1и канаш лехьадеш, моцала уж дуаш ший нана, веший сесаг, цун бераш дий.
Советски мохк г1аьрхоша д1алаьцачара мукъабоаккхаш т1ом беш вар из. Немецки оккупанташ вай мехкара арабоах, бакъда т1ом царна духьал д1ахо а беш ба, немецки фашисташа д1алийцачара Европера мехкаш мукъадоахаш д1ахо беш ба т1ом, цунна юкъе дакъа лоац Беслана, ц1ихеза полководец Жуков командующи волча шоллаг1ча Белорусски фронта эскарца а волаш.
- Польша столица Варшава мукъаяккха тхо т1адолхаш, хьуна юкъе г1олла т1ехдоалаш, пулемет етта йолайир тхона, - аьлар цо. - Из етташ яр вай эскар чакх ца далийта яьча к1ийлен т1ара.
Оаха т1ом юхаболабир. Х1аьта соца вар Бумагин Федор, ялх заряд йола миномет еттар тхона. Оаха йоккха топ етта йолайир, тха йоккхача топа пхо кхийттачара хьалхьоадаь лаьтта т1акхийта к1айлаяьккхар немций миномет, немций виъ салте а вийр. Варшава мукъаяккха т1адода вай эскар соцаде маганзар фашисташта.
Польша мукъаяьккхачул т1ехьаг1 тхо Германе доазон т1а даьлар.
Ма къиза духьалъайттар тхона немецки фашисташ шоай городашка.
Дойч-Кроне, Шпандау, къаьстта Потсдаме т1ом беча. Иштта къиза т1ом хилар Одер хи т1а а. Ма дукха байра цига шинна а оаг1орахьара нах.
Бакъда, со нийсвеннача цхьаннахьа а хинна т1ом бац Берлине хиннар санна къиза: х1ара улица, х1ара ц1а т1ема яь ч1оаг1ало я, х1ара немце т1ом беш ва аьнна хетар. Еррига Берлин т1ом латта аре яр.
Цхьан оаг1орахьара тхои вокх оаг1орахьара американцаши бар Берлин яккха т1ом беш. Герз кхийтта ча дорха хул оалаш хезад сона вайнаха. Иштта къиза духьалъайттар тхона Берлине немций. Берлина 1очуеттача бомбашеи цунна чуеттача йоккхийча топашеи из город еррига аьта хила йоаг1ар, цхьаккха х1ама дийна ца дуташ.
Эльба яхача хи т1а сона б1аргадайнар тамаше сурт дар: йиъ машен цхьан оаг1орахьеи йиъ машен вокх оаг1орахьеи цхьан ханна в1аши т1ехйоалаш шера т1ий дар, дехьеи сехьеи гез даьккха яь хоза карт а йолаш. Из т1ий хьа ца кхоачаш хьалдиза, цун карта т1ара дехьареи сехьареи хи чу ухаш бар нах, американцашкахьа бовла г1ерташ. Хетаргахьа, Советски эскарах кхераш удар уж, - аьлар Беслана.
- Берлин хьаяьккхар, тхои американски б1ухойи в1ашаг1кхийтар. Мотт в1аши бовзаш беце а оаха кхетадора дувцаш дар. Дагалоацама в1аши цхьацца х1амаш телар, - аьлар Беслана.
- Из доккха зерат дар шинна а эскара б1ухошта: шинна а оаг1орахьара миллионаш бола нах байнача цу боккхача т1ем т1а дийна висар тамаше х1ама дар, доккха ираз дар.
Юкъарчал доаццаш цу т1ем т1а лаьттача тхона хинна ца 1еш, дуккхача мехкашкара миллионаш болча наха а доккха деза ди дар б1аьхбенна лаьтта из т1ом чакхбалар.
Адамий х1анзалца хиннача а х1анзчул т1ехьаг1а хургдолча а дезача деношта юкъе эггара дезаг1чарех долаш латтаргда цу т1ем т1а яьккхача Коталон ди.
Х1аьта, Сийлахь-боккха Даймехка т1ом болабеннача хьалхарча дийнахьа денз из чакхбаллалца цунна юкъе дакъа лоацаш хиннача Чахкиев Беслана а иштта цу т1ем т1а хиннача кхычарна а къаьстта деза да из ди.
Эльба яхача хи т1а американцашца в1ашаг1кхийтта хинначул т1ехьаг1а, Берлине юха а вена, эскаре г1улакх деш хилар Беслан. Сийлахь-боккхача Даймехка т1ем т1а денале дакъа лоацаш хиларах Чахкиев Беслана еннай "За взятие Берлина", "За освобождение Варшавы" яха а кхыйола а медалеш, Советски эскара лакхехьарча Керттерча Командоване баркалаш кхайкадир. Бакъда, цун а иштта цу т1ема юкъе хиннача эзараш болча г1алг1ай кагийча наьха а т1ем т1а караг1даьннача турпалча г1улакхий боагг1аш бола мах бинзар, Сталина 1942-ча шера март бетта "т1ем т1а г1алг1ашеи нохчашеи денал дола г1улакхаш дирах царна совг1аташ ма тела" аьнна ерригача фронташка каьхат дахьийтар бахьан долаш.
Иштта Советски Союз моастаг1чох лораеш т1ом беш хиннача г1алг1ай кагийча наха, дерригача халкъий да а воацаш, цох х1аьта оалаш хинна ма хиллара, дерригача халкъий моастаг1а хиннача Сталина кийчдаьдар ийрча сурт: цар къам дахачара дохадаь Сибарег1а дахьийтар, цун доалахьа мел дола х1ама д1а а доаккхаш. Т1ем т1ара ц1ауха г1алг1ай кхыбола кагий нах а санна, 1947-ча шера январь бетта Чахкиев Беслан а ц1авера Казахстане бовнза биса ший нах болча.
Царна дас санна доал а деш, къа а хьегаш д1аволавелар. Х1аьта, Нохч-Г1алг1ай республика меттаоттаярах дола Указ арадаьлча, эггара хьалхабоаг1арашца, ший Даймехка ц1авера. Бакъда, укхаза а цунна доккха халахетар хилар-ший да ваьхача ц1аг1а ваха йиш хиланзар цун. Из кхычарга дар, е 1аьдало хьа а далийтанзар.
Ше пенсе ваха воллаше а дуккхача шерашка халкъа беркат даргдолаш къахьийгар Беслана. Боккха мах баьб вай Президента Зязиков Мурада цо т1ема юкъе дакъа лацареи цун вахара нийсача наькъеи - цунна еннай "Ока" яха машен.
Ший Даймехка беркате г1улакх дира хьокхам ба Чахкиев Бексолта Беслана вахар.

Ю. ЧАХКИЕВ